西之教平等,故以公治眾而貴自由。 自由,故貴信果。 東之教立綱,故以孝治天下而首尊親。 尊親,故薄信果。 然其流弊之極,至于懷詐相欺,上下相遁,則忠孝之所存,轉不若貴傳果者之多也。 且彼西洋所以能使其民皆若有深私至愛於其國若主,而赴公戰如私仇者,則亦有道矣。 法令始於下院,是民各奉其所主之約,而非率上之制也;宰相而下,皆由一國所推擇。 是官者,民之所設,以厘百工,而非徒以尊奉仰戴者也,撫我虐我,皆非所論者矣。 出賦以庀工,無異自營其田宅;趨死以殺敵,無異自衛其室家。 吾每聞英之人言英,法之人言法,以至各國之人之言其所生之國土,聞其名字,若我曹聞其父母之名,皆肫摯固結,若有無窮之愛也者。 此其故何哉?無他,私之以為已有而已矣。 是故居今之日,欲進吾民之德,于以同力合志,聯一氣而禦外化,則非有道焉使各私中國不可也。 顧處士曰:「民不能無私也,聖人之制治也,在合天下之私以為公。 」然則使各私中國奈何?曰:設議院于京師,而令天下郡縣各公舉其守宰。 是道也,欲民之忠愛必由此,欲教化之興必由此,欲地利之盡必由此,欲道路之闢、商務之興必由此,欲民各束身自好而爭濯磨于善必由此。 於呼!聖人復起,不易吾言矣! 此三者,自強之本也,不如是則雖有伊尹、呂尚為之謀,吳起、李牧為之戰,亦將寢衰寢滅,必無有強之一日決也。 雖然,無亦有其標者焉。 然則治標奈何?練兵乎?籌餉乎?開辦乎?通鐵道乎?興商務乎?曰:是皆可為。 有其本則皆立,無本則終廢。 自甲午以來,海內樊然並興者亦已眾矣,其效何若?其有益於強之數與否,識時審勢之士將能言之,無假鄙人深論者也。 雖然,有一事焉,自仆觀之,則為標之所最亟而不可稍或遼緩者也。 其事維何?曰:必朝廷除舊佈新,有一二非常之舉措,內有以慰薄海臣民之深望,外有以破敵國侮奪之陰謀,則庶几乎其有豸耳。 不然,是瑣瑣者,雖百舉措無益也。 善夫吾友新會梁啟超之言曰:「萬國蒸蒸,大勢相逼,變亦變也,不變亦變也。 變而變者,變之權操諸己;不變而變者,變之權讓於人。 」《傳》曰:「無滋他族,實逼處此。 」願天下有心人三複斯言而早為之所焉可耳。 ○論世變之亟 嗚呼!觀今日之世變,蓋自秦以來未有若斯之亟也。 夫世之變也,莫知其所由然,強而名之曰運會。 運會既成,雖聖人無所為力,蓋聖人亦運會中之一物。 既為其中之一物,謂能取運會而轉移之,無是理也。 彼聖人者,特知運會之所由趨,而逆睹其流極。 唯知其所由趨,故後天而奉天時;唯逆睹其流極,故先天而天不違。 於是裁成輔相,而置天下于至安。 後之人從而觀其成功,遂若聖人真能轉移運會也者,而不知聖人之初無有事也。 即如今日中倭之構難,究所由來,夫豈一期一夕之故也哉!嘗謂中西事理,其最不同而斷乎不可合者,莫大於中之人好古而忽今,西之人力今以勝古;中之人以一治一亂、一盛一衰為天行人事之自然,西之人以日進無疆,既盛不可復衰,既治不可復亂,為學術致化之極則。 蓋我中國聖人之意,以為吾非不知宇宙之為盡藏,而人心之靈,苟日開瀹焉,其機巧智能,可以馴致于不測也。 而吾獨置之而不以為務者,蓋生民之道,期于相安相養而已。 夫天地之物產有限,而生民之耆欲無窮,孳乳浸多,鎸日廣,此終不足之勢也。 物不足則必爭,而爭者人道之大患也。 故寧以止足為教,使各安於樸鄙顓蒙,耕鑿焉以事其長上,是故春秋大一統者,平爭之大局也。 秦之銷兵焚書,其作用蓋亦猶是。 降而至于宋以來之制科,其防爭尤為深且遠。 取人人尊信之書,使其反覆沉潛,而其道常在若遠若近、有用無用之際。 懸格為招矣,而上智有不必得之憂,下愚有或可得之慶,於是舉天下之聖智豪傑,至凡有思慮之倫,吾頓八弦之綱以收之,即或漏吞舟之魚,而已曝腮斷耆,頽然老矣,尚何能為推波助瀾之事也哉!嗟乎!此真聖人牢籠天下,平爭泯亂之術,而民力因之以日窳,民智因之以日衰。 其究也,至不能與外國爭一旦之民命,則聖人計慮之所不及者也。 雖然,使至于今,吾為吾治,而跨海之汽舟不來,縮地之飛車不至,則神州之眾,老死不與異族相往來。 富者常享其富,貧者常安其貧。 明天澤之義,則冠履之分嚴;崇柔讓之教,則囂凌之氛泯。 偏災雖繁,有補苴之術;萑苻雖夥,有剿絶之方。 此縱難言郅治乎,亦用相安而已。 而孰意患常出於所慮之外,乃有何物泰西其人者,蓋自高顙深目之倫,雜處此結衽編發之中,則我四千年文物聲明,已渙然有不終日之慮。 逮今日而始知其危,何異齊桓公以見痛之日,為受病之始也哉! 第400頁完,請繼續下一頁。喜歡 寫心網 writesprite.com 作品,請記得按讚、收藏及分享
音調
速度
音量
語言
《晚清文選》
第400頁