合地球東西南朔九萬里之遙,胥聚之於一中國之中。 此古今之創事,天地之變局。 此豈出於人意計所及料哉!天心為之也。 蓋善變者天心也。 天之聚數十西國于一中國,非欲弱中國,正欲強中國;非欲禍中國,正欲福中國。 故善用者可以轉禍而為福,變弱而為強。 不患彼西人之日來,而但患我中國之自域。 無他,在一變而已矣。 三十餘年來,西人之至此者,群效其智力才能,悉出其奇技良法,以媚我中國。 而我中國熟視焉若無睹,漫習焉弗加察。 所謂握要制勝者安在?所謂先事預防者安在?或且以深閉固拒為良謀,或且以柔服覊縻為至計。 在朝者不出於江統之徙,則出於魏絳之和。 在野者不出於辛有之吁嗟,即出於郇模之憤激。 即其稍有變通成法者,小變而非大變,貌變而非真變也。 粉飾矇蔽,因循苟且。 此賈長沙之所以痛苦流涕長太息者也。 夫用兵以刀矛,一變而為槍炮。 航海以舟艦,一變而為輪舶。 行陸以、車馬,一變而為火車。 工作以器具,一變而為機捩。 雖刀矛槍炮,同於用兵,舟艦輪舶,同以航海,車馬火車,同於行陸,器具機捩,同於工作。 及其成功一也。 然而緩速利鈍,難易勞逸,不可同日而語矣。 凡此四者,皆彼所有而我無者一。 使我無彼有,而彼與我渺不相涉,則我雖無不為病,彼雖有不足誇。 吾但行吾素可耳。 獨奈彼之咄咄逼人,相形見絀也。 且彼方欲日出其技,以與我爭雄競勝,長較短,以相角而相陵。 則我豈可一日無之哉! 一變之道,在乎師其所能,奪其所恃。 況彼之有是四者,亦不過百年數十年間耳。 而被及于中國者如是之速。 天其或者將大有造於中國也乎?準諸天道,揆諸人事,將見不及百年,四者必並有于中國。 行之若固有,視之如常技。 吾固不欲吾言之驗,而有不得不驗者勢也,亦時為之也。 天蓋欲合東西兩半球,聯而為一也。 然後世變至此乃極。 天道大明,人事大備。 閒嘗笑邵康節元會軍數之說為誣誕。 今而知地球之永,大抵不過一萬二千年而已。 始闢之一千年,為天地人自無而有之天下,將壞之一千年,為天地人自有而無之天下。 其所謂世界者,約略不過萬年。 前五千年,為諸國分建之天下,後五千年,為諸國聯合之天下。 蓋不如此,則世變不極,地球不毀,人類不亡。 我故曰:善變者天心也。 莊子曰:天地不仁,以萬物為芻狗。 旨哉言乎!顧虛空界中,非止一地球也。 若准以一行星一地球推之,則地球如恆河沙數。 而以我所居之地球置其間,僅若一粒芥子。 觸鬥蠻爭,由造物主觀之,不值一笑。 則我之所論,亦猶地球中微塵也夫!嗚呼,此論出,知我罪我,聽之而已。 ○附:強弱論闕名 或謂有國家者,弱即強之機,強即弱之漸。 此乃循環之道然也。 顧有弱可強而強反弱者,此其理則人未之知也。 老莊之旨,柔可以克剛,退可以為進。 惟能善用其弱,而弱即可為強矣。 過剛則必折,躁進則必蹶。 惟輕用其強,而強無不弱者矣。 歷觀古今來享國久長者,莫如周代。 然自平王東遷以後,委靡不振,幾若贅旒。 而天下猶復奉為共主,不敢妄有所覬覦。 強侯圖霸,假其名號以攝眾。 以楚莊之雄,勢陵中夏,亦不過傳問鼎一語而已。 蓋諸侯中有一併兼周室者,眾必群起而逐之。 如驢蒙虎皮而鳴于藪澤間,其遭猛獸之噬必也。 趙宋于諸代中為最弱。 然能歷與遼金元三朝相抗,延至三百年。 則以弱而能存也。 苟其彬彬守禮,不昧于舉措弛張之義,雖以遼金元三朝之強,亦不能亡宋。 故北宋之亡也,亡於滅遼。 南宋之亡也,亡於滅金。 彼一時自以為能強,而不知弱即隨其後矣。 故善為國者,當以禮義為甲冑,忠信為干櫓,仁德為墉濠,謙遜為玉帛。 天下自不敢動,而固于金湯,安於磐石。 苟詡詡然自矜其練兵製器,築堡建砦,以為可求一逞。 恐強未可知,而弱形立見。 或曰:然則,由斯言之,有國家者,不必講富強之術乎?曰:非也,亦視乎其時其地而已。 自強之道,有為守禦計者,有為征伐計者,有為侵併計者,非一端也。 當先審力之足以勝人,萬全而無害,然後可以發難。 否則,寧先為自固計。 故與其本弱而示之以強,不如內強而示之以弱。 此善於謀國者也。 處今之勢,值今之時,明者當不河漢斯言。 ○上當路論時務書 當今天下紛然競尚洋務矣。 豈不以洋務即時務哉。 言兵事者,則曰槍炮之精也,船艦之堅也,軍法之嚴肅也,營制之整齊也,邊備之周也,海防之固也,無一非推西人巨擘。 一若自西人外,無可與談兵者矣。 言藝術者,則曰輿圖之精核也,象緯之深明也,造器制物之奇巧也,機器之妙,可以水火二氣之力以代人工也,一切織冶造,無不胥賴乎是。 一若事半功倍,舍此無能駕乎其上。 而此外更不足與言製器者矣。 其談富國之效者,則曰開礦也,鑄幣也,因土之宜,盡地之利。 一若裕民而足國,非此不可。 至于學問一端,亦以西人為尚。 化學,光學,重學,醫學,植物之學,皆有專門名家,辨析毫芒,幾若非此不足以言學。 而凡一切文字詞章,無不悉廢。 夫自東西通商以來,留心時務者,固宜師其所長,而攻其所短,明其情偽,攬其形勢,悉其民風俗尚,知其山川物產。 而于其古今來之盛衰強弱,沿革升降,探其源而溯其流,然後我可以蹈瑕伺隙以制之。 此之謂長於時務者,駕馭之道不外是。 而修睦之要,亦在於斯。 顧未有捨己以從人者也。 第242頁完,請繼續下一頁。喜歡 寫心網 writesprite.com 作品,請記得按讚、收藏及分享
音調
速度
音量
語言
《晚清文選》
第242頁