今天下有三大病,而上下皆晏然而莫知。 此亂之所以日亟也。 迄今不治,其病日深,將至于不可救。 昔扁鵲見齊桓公,始而請治,繼而駭,終而卻走遠去。 何則?以求治不早,後雖欲治之無術也。 天下事至今日幾于潰敗決裂,而在位者方且相與因循怠玩,粉飾鋪張,以求掩天下耳目。 嗚呼,是亦難矣!此賈生之所為痛哭流涕長太息者也。 夫諱病而不延醫,此危道也。 由其外觀之,若甚無事,而其內已岌岌不可終日。 今日之病,何以異是。 然則,治其可緩乎? 何謂三大病?脂膏日削,厥病曰。 治國如治身,去盜如去邪。 盜亂天下,則以甲兵威之。 邪客營衛,則以藥石攻之,大盜除而國脈傷,客邪驅而元氣匱,同一理也。 國家自軍興以來;括天下之財賦以填巨壑,民生益蹙,國計益敝。 今賊雖少衰,天下已瘠矣。 夫今日所以取諸民者,皆非正額。 所謂苟且不終日之計也。 顧賊一日不滅,則此諸弊政一日不能去。 此猶飲鴆湯以療渴,進豬苓以養生,暫猶不可行者也。 邪熾髓竭,變而為。 及今不治,其證將殆。 則所以補者宜急也。 手足不仁,厥病曰廢。 江浙者,天下之四肢也。 四肢受害,一身將無用。 善治之者,當使之斷而重續。 然則,創巨痛深,不能驟愈。 乃今欲以受害之手足,遽令其為心腹所使,其能之乎?矧腹心亦均病,勢不及顧,則治之為尤難。 賊陷浙江已一年有半。 所恃者僅滬邑彈丸地。 以一隅當全局,或恐難以久持。 況乎賊勢四出搜掠。 近賊之地,蹂躪已極。 即使一旦克複,戶版衰減,殷富散亡,已萬不如前。 而所以鎮撫善後一切之事,其費必且什伯倍蓰。 欲征之於民,民力不堪。 不取於民,費將安措?而克複之期,尚未有時日也。 夫治天下當如身之使臂,臂之使指。 今一臂之指,巨幾如股,再有寒疾中之,外邪乘之,以掣我肘,必至不可屈伸。 則所以起廢者宜急也。 拘牽義例,厥病曰痼。 今天下內事動持于部議,外事一由於吏手。 即有新法美意,可以施諸實用者,偶不合于成例,輒為部議所格。 老成持重者為精能,冗畏事者為歷練。 而英敏不覊畸異不群之士,概無由進。 外而郡邑民事,其權不操諸官而操諸吏。 上下其手,顛倒是非,官一切不能問,以為非是且遭部駁矣。 其用人也,一循以資格,不問才否。 持身自固,矇蔽日深。 則所以藥痼者宜急也。 至今日而欲補起廢藥痼,則將何術以處?夫亦急思變計而已矣。 為生命闢生財之源,為地方籌滅賊之效,為朝廷廣儲材之路,而天下自無不治矣。 天施地生,山藴川懷,此自然之利也。 製造操作,佐以機器,此人工之利也。 舟車致遠,販有易無,此商賈之利也。 是在上之人教導而鼓舞之耳。 上行而下自效,行之十年,當有可觀。 此非與泰西諸國爭其利也,亦欲使我固有之利,仍歸於民耳。 民生既足,國勢自張。 而後一切乃可有為。 遠賊議堵,近賊議剿,降賊議撫,此盡人所知者也。 今賊踞江浙,堵剿俱窮。 議者乃不得已而欲用撫。 知此時撫未易言也。 江浙之賊,視上游以為緩急。 法當專攻金陵,而分兵以牽制江浙,使賊首尾不能相顧。 金陵既拔,則此輩立當渙散耳。 然後可以議撫也。 庚申以前,賊習于勞苦,其氣鋭。 庚申以後,賊安於逸樂,其志惰。 苟得勁旅以躪之,可殲之以一鼓。 故破今日金陵之賊不難。 先才建壘掘濠,長圍深阻,然後廣購火器,多用地雷,勢必旦夕奏功。 發賊肅清,而後可徐議其他。 天下之患,不患在賊而患在無人才。 朝廷之上,一切設施,不患在持法而患在行法之無人。 有人而後法以立。 於是蠲免之及,條教之頒,守禦之方,折衝之略,皆能持之以實心實力,而一切非具文。 然此其人不能于尋常科第中求之也。 在儲之於平日而已。 始以空言收天下之才,繼以實事試天下之才,而後真才乃出。 即其權宜時勢,斟酌損益,以變通之者,亦非盡越乎法之外,乃能不拘乎法之中耳。 人才者,國家之元氣,群生賴以立命。 誠能朝無幸位,野無遺賢,又何有于區區之盜哉!三病既除,然後天下事可得而措其手足矣。 至于恢宏王道,敷施善政,整頓軍威,肅嚴邊事,俾強鄰悍國,咸就我範圍,是所望于一變之君子。 ○變法上 泰西人士,嘗閲中國史籍,以為五千年來未之或變也。 夫中國亦何嘗不變哉!巢燧羲軒,開闢草昧,則為創製之天下。 唐虞繼統,號曰中天,則為文明之天下。 三代以來,至秦而一變。 漢唐以來,至今日而又一變。 西人動譏儒者,墨守孔子之道而不變。 不知孔子而處于今日,亦不得不一變。 蓋孔子固聖之時者也。 觀其答顏子之問為邦,曰:行夏之時,乘殷之輅,服周之冕。 于三代之典章制度,斟酌得中。 惟求不悖于古,以宜乎今而已矣。 于答子張之問,則曰:殷因于夏禮,所損益可知也。 周因于殷禮,所損益可知也。 其或繼周者,雖百世可知也。 此孔子蓋言其常也。 而非言其變也。 言其常則一王繼治,有革有因,勢不能盡廢前代之制而不用。 言其變,則未及數百年而祖龍崛起,封建廢而為郡縣,焚詩書,坑儒士,樂壞禮崩,法律蕩然。 亦孔子之所未及料者也。 第236頁完,請繼續下一頁。喜歡 寫心網 writesprite.com 作品,請記得按讚、收藏及分享
音調
速度
音量
語言
《晚清文選》
第236頁